در استان هرمزگان از پارچه‌های گلابتون‌دوزی شده برای دوختن لباس‌های محلی مانند شلوار بندری، کندوره (نوعی پیراهن زنانه)، چادر و روسری و غالباً روی لباس، یقه، پیراهن، آستین و لبه آستین انجام می‌شود.
تاریخچه
به روایت تاریخ، یکصدوپنج سال پیش از میلاد مسیح بنا به یک سنت، دولت چین برای بر سر مهر آوردن همسایه، قطعاتی از پارچه‌ای زربفت و زردوزی شده را همراه با نمایندگانی به ایران فرستاد و ۷۳۳ سال بعد، یعنی در سال ۶۲۸ میلادی، هنگامی‌که هراکلیوس دستگرد را تصرف و غارت کرد، گران‌بهاترین غنائمی که به دست آورد زردوزی‌های ایرانی بود و همین روایت تاریخی باعث شد تا این تصور در اذهان بنشیند که برای اولین بار زردوزی از چین به ایران راه یافته، حال آنکه نتیجه کاوش‌های باستان‌شناسی در روسیه حکایت از آن دارد که در سده سوم پیش از میلاد زردوزی و تولید پارچه‌های زربفت در ایران رواج داشته و ایرانیان به‌وسیله نخ‌های زرین که به ظرافت تابیده شده بود تصویر برگ مو و پیچک را بر روی پارچه پشمی دوخته و در قرن‌های بعد سوزن‌دوزی‌های بیزانس، همسایه ایران، تقلیدی از فرآورده‌های ایران بود منتها با مرغوبیتی بیشتر و رنگ‌هایی خیره‌کننده‌تر.
با هجوم مغول‌ها، عناصر هنر چینی نیز به زردوزی ایران راه یافت و اگرچه هیچ اثری از زردوزی‌های این دوره در دست نیست، ولی ادامه آن قطعاً به قرن پانزدهم، شانزدهم و هفدهم میلادی کشیده چه آنکه شاردن در سیاحت‌نامه خود بارها ظرافت زردوزی‌ها، گلدوزی‌های ایرانی را که به‌زعم خودش برتر از گلدوزی‌های اروپائیان و ترکان بوده ستوده است (مروری بر صنایع‌دستی ایران، ص ۳۶۰، سازمان صنایع‌دستی ایران)
سابقه رودوزی‌ها در ایران با توجه به بقایای کاخ تخت جمشید و کاشی‌های مکشوفه شوش، لباس‌های درباریان و محافظین به‌صورت برجسته و بنا به نظر بسیاری از کارشناسان برجستگی نقوش لباس‌ها را ناشی از تزئین آن‌ها به‌وسیله گلدوزی دانسته‌اند و با توجه به مجسمه‌های سنگی که از نقاط مختلف ایران به‌دست‌آمده، نقوش انسان‌ها را با لباس‌های فاخر و تزئین شده نشان می‌دهد که تا حدودی مؤید وجود نوعی رودوزی در ایران عصر هخامنشی است و قدیمی‌ترین نمونه گلدوزی ایرانی که هم‌اینک موجود است متعلق به دوره سلجوقیان است.
ابزار کار کمه‌دوزی
ـ حلقه چوبی بزرگ مانند الک که به آن «کمان» و در زبان محلی کَم می‌گویند که پارچه بر روی آن کشیده و محکم بسته می‌شود.
ـ یک میل، قلاب‌بافی شماره ۱۲ یا ۱۳
ـ نخ گلابتون که می‌تواند طلایی، نقره‌ای و یا در رنگ‌های دیگر باشد.
ـ پارچه از جنس کتان، پنبه، وال، حریر، کرپ ناز، شالمز، پولیستر در رنگ‌های متنوع و شاد
روش کار
پارچه را روی کم می‌کشند، دور دایره را محکم با بند یا کش می‌بندند تا مانند دف شود، با این تفاوت که به‌جای دف که دور آن پوست است، دور این کمان، پارچه قرار دارد. بعد از این‌که پارچه روی کمان محکم شد، نقش را روی آن می‌کشند.
طرح گلابتون می‌تواند بسیار متنوع باشد معمولاً بر مبنای سلیقه مشتری یا از روی طرح‌های آماده توسط کاربن روی پارچه منتقل می‌شود و یا توسط ذهن خلاق هنرمند بر روی پارچه کشیده می‌شود.
روش دوخت به این شکل است که هنرمند نخ گلابتون را در زیر کار با دست می‌گیرد و با دست دیگر که در روی کار قرار دارد توسط قلاب نخ را می‌گیرد و از زیر کار به روی پارچه می‌کشد و با انتخاب محل قلاب زدن بعدی، نخ در روی پارچه کشیده و دوخته می‌شود. شکل سادهٔ دوخت زدن شبیه به یک خط زنجیره زنجیره است. با کنار هم قرار گرفتن این دوخت‌های ظریف بر روی پارچه، طرح زیبایی روی پارچه منتقل می‌شود.
زنان هنرمند هرمزگانی با مهارت و سرعت خاصی این کار را انجام می‌دهند و طرح‌هایی با ظرافت کم‌نظیر خلق می‌کنند.
معمولاً هنرمندان در حین کار از منجوق و یا پولک هم استفاده می‌کنند که باعث زیباتر شدن و تنوع بخشیدن به طرح می‌شود.
در هر طرح معمولاً از یک، دو و یا چند رنگ گلابتون با توجه به سلیقه هنرمند استفاده می‌شود و همان پارچه را برای دوخت شلوار، پیراهن، شال، روسری و چادر به کار می‌برند.
نقوش گلابتون
نقوش مورد استفاده در گلابتون و کمه‌دوزی هرمزگان بیشتر گل‌وبوته است که می‌توان به نقوش زیر اشاره کرد:
نقوش اِسلیمی: نقش تزیینی به شکل گیاه با ساقه‌های مارپیچی است که ابتدا و انتهای آن مشخص نیست. این نقش در میان زنان به نقوش پیچک معروف هستند.
گل‌های ختایی یا خطائی: ازجمله نقش‌هایی اساسی هنرهای تزئینی ایرانی است که از ترکیب گل و غنچه و برگ پدید می‌آید. اکثر گل‌های مورد استفاده در نقوش سنتی کمه‌دوزی گل‌های ۳ پر،۶ و ۱۲ پر است که برگرفته از گل نیلوفر و نمونه از طرح شاخه گل‌های شاه‌عباسی ست که در آن خط‌های منحنی با پیچ‌وخم‌های موزون برگ گل‌ها را به هم پیوند می‌دهد.
نقش بازوبندی: نقشی است برگرفته از شکل بازوبند یا گردن بند که در گذشته ایرانیان به پهلوانان هدیه می‌کردند. این نقوش بیشتر لبه یقه و سرآستین‌ها دیده می‌شود.
بته‌جقه: یکی از نقوش غنی و اصیل در فرهنگ ایران است که نمادی از درخت سرو با سری خمیده است. تعبیرهای زیادی از بته شده است که عبارتنداز انجیر، بادام، گل‌های درخت خرما (نخل) این نقش در تزئین دمپا شلوار زنان به‌وفور دیده می‌شود.
نقش محرابی: طرح اصلی آن از جای نماز امام در مساجد الهام گرفته و تزئیناتی قبیل ستون‌ها و قندیل‌ها و گل وبرگ‌ها به آن اضافه شده است.
طرح شاخه‌ای: این طرح برگرفته از درخت خرما است، که ارتباط نزدیکی با باورهای مردم جنوب دارد، چه به لحاظ مادی و چه معنوی، گذشتگان معتقد بودند به‌جای هر درخت نخل که قطع می‌شود باید نخل دیگری کاشته شود. درخت نخل در گویش محلی مغ (mogh) گویند.
تولیدکنندگان کمه‌دوزی
تولیدکنندگان اصلی مصنوعات کمه‌دوزی در استان هرمزگان، بیشتر زنان و دختران خانه‌دار هستند و به‌طورکلی در شهرهای بندرلنگه، بندرعباس، میناب و اکثر نقاط روستایی شهرستان‌های یادشده کمتر خانواده‌ای را می‌توان یافت که زنان و دختران آن با هنر گلابتون‌دوزی آشنایی نداشته باشند.
وضعیت پایداری
در حال حاضر علیرغم آنکه استفاده از لباس‌های گلابتون‌دوزی و به‌ویژه شلوارهای زنانه با دمپای گلابتون‌دوزی شده به‌صورت یکی از سنت‌های مردم نقاط مختلف استان هرمزگان درآمده اما به دلایل کپی‌برداری غیرقابل‌کنترل از نقوش غیربومی، استقبال از تولیدات ارزان‌قیمت (که توسط اتباع پاکستانی تولید می‌شود)، بالا بودن قیمت محصولات کمه‌دوزی، کمبود مواد اولیه در داخل کشور، جایگزین شدن روش‌های جدید اجرا (نقاشی با رنگ‌های طلایی آکریلیک به‌جای گلابتون به خاطر سرعت عمل بالا و دستمزد پایین) تولید مصنوعات گلابتون‌دوزی شده چندان چشمگیر نیست و هنر کمه‌دوزی را به‌شدت در معرض خطر قرار داده است.
اما هنر کمه‌دوزی محملی است برای انتقال فرهنگی که ریشه در باورهای مردم این خطه دارد. نقوش و طرح‌های آن کامل اصیل و برگرفته از طبیعت جنوب بوده که با استفاده از نخ‌های ابریشم در تکمیل کار گلابتون‌دوزی آن را منحصر بفرد کرده است و استفاده از کمه (کمان) آن را خاص منطقه هرمزگان کرده است.
برخلاف سایر مناطق، گلابتون‌دوزی‌های در استان هرمزگان جنبه کاملاً کاربردی داشته و در مصارف روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرد و قابلیت بروز شدن و استفاده بیشتر در زندگی مردم را دارد.
* گزارش از فاطمه باستانی، کارشناس صنایع‌دستی/آریا
